(Đêm Bạch Hạc)

  Cách ngắt nhịp như vậy một mặt làm cho nhịp thơ phong phú, đỡ gây nhàm chán, mặt khác  bộc lộ được nhiều cung bậc tình cảm. Ở thể thơ tự do, nhịp điệu còn biến hóa hơn nhiều. Có nhịp  dồn dập, khẩn trương khi viết về khí thế Cách mạng, về những cuộc hành quân (Ngựa, Pha Đin,  Những làng đi qua) nhưng cũng có nhịp chậm, buồn, mênh mang cảm xúc (Đường chiều thứ bảy,  Nhớ về mẹ, Chabbi - Chabbi). Nhịp thơ đó là những hơi thở của cuộc sống được phả vào thế giới  thẩm mĩ của Quang Dũng, tạo thành tiếng thơ đa điệu, phong phú.

  Có người cho rằng “Thơ là văn bản gây kỳ lạ”, là “kiến trúc đầy âm vang”. Điều đó có được một  phần là nhờ yếu tố thanh điệu. Thanh điệu không hoàn toàn thuộc về lĩnh vực hình thức mà trong  sáng tạo thơ ca, nó còn phục vụ đắc lực cho việc biểu hiện nội dung. Người ta sẽ còn nhắc rất  nhiều đến cái ngang tàng mà bất đắc chí của Tản Đà, cái “bâng khuâng” của Huy Cận, cái “chơi  vơi” của Xuân Diệu. Người ta cũng sẽ còn phải nhắc nhiều đến những câu thơ tài hoa của Quang  Dũng. Những ai đã một lần qua những cung đường ngoằn ngoèo của Tây Bắc, vượt dốc Pha Đin  không thể không nhớ câu:

“Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống

Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi”

(Tây Tiến)

  Câu trên ngắt làm đôi với mỗi thanh trắc một bên như hai đỉnh dốc chon von. Câu dưới toàn  vần bằng trải ra như một vùng thung lũng mênh mang mà buồn bã.

  Viết về cái khắc nghiệt của cuộc chiến, Quang Dũng cũng chỉ dùng một câu: “Đêm đêm Mường  Hịch cọp trêu người” (Tây Tiến). Hai thanh trắc liên tiếp ở cuối câu (đều là dấu nặng) khiến câu  thơ trĩu về một phía, nặng trịch, hình ảnh thơ hiện lên hoang dại mà kỳ bí.

  Ở các thể thơ năm tiếng và bảy tiếng cổ điển, người làm thơ phải chú ý đến niêm và luật. Thơ  Quang Dũng trái lại, ít khi quan tâm đến các yếu tố đó. Ông đặt trọng tâm vào sự vận động tự  nhiên của các thanh điệu trong việc thể hiện tình và ý thơ. Câu thơ (nhất là thơ thất ngôn và thơ  tự do) nhiều lúc trở nên trúc trắc, khó đọc nhưng cũng chính vì thế mà gây ấn tượng:

“Bờ tre cây rơm thôi tịch mịch

Vỡ lá bàng khô bước du kích”

(Những làng đi qua)

  Có khi, để diễn tả sự miên man, dàn trải trong cảm xúc, nhà thơ lại dùng rất nhiều thanh  bằng:

“Chiều rồi ba lô lại ra đi

Bâng khuâng hồn lính vấn vương gì”

(Nhớ)

“Có những vợ chồng

Không là trăm năm

Mà tình thương yêu...”

(Không đề)

  Chính điều đó khiến cho thơ Quang Dũng đôi chỗ mất đi sự cân đối thông thường theo kiểu  thơ cổ điển nhưng lại có nhạc tính cao. Đó là thứ nhạc bên trong, thứ nhạc lòng của nhà thơ đã  tìm được rung động từ những âm thanh của cuộc sống, của kháng chiến và của cả những gian lao  đời thường, đã cất lên thành lời thơ xao xuyến.

3.2. Đặc điểm sử dụng ngôn từ

  Ngôn từ là “yếu tố đầu tiên” chi phối và quyết định tác phẩm văn học. Trong thơ, ngôn từ càng  có vai trò quan trọng. Vũ Duy Thông nhận định: “Thơ sở dĩ không phải là văn xuôi, thơ là thơ bởi  cách tổ chức ngôn ngữ của nó”. Sáng tạo ngôn từ thuộc về tài năng nghệ thuật của tác giả, cho  nên tìm hiểu thơ Quang Dũng không thể không đánh giá những đóng góp về mặt ngôn từ của  ông.

3.2.1. Sử dụng thành công biện pháp tu từ trùng điệp

  Trùng điệp là sự luân phiên, lặp lại của một số đơn vị ngôn ngữ nhằm thể hiện dụng ý nghệ thuật. Thơ Quang Dũng dùng rất nhiều biện pháp trùng điệp trên các cấp độ điệp thanh, điệp vần, điệp từ, điệp câu và điệp đoạn.

  Dễ nhận thấy là cách sử dụng điệp câu. Ở Những làng đi qua, hình ảnh “Đoàn vệ quốc quân một lần ra đi” được khắc họa bằng phép điệp: “Nhớ buổi trung đoàn ta ra đi” (lặp 3 lần), “Những làng trung đoàn ta đi qua” (lặp 2 lần), “Những làng trung đoàn ta đóng lại” (lặp 2 lần).

  Sự lặp lại hoàn toàn hoặc có biến đổi đó khiến cho hình tượng đoàn quân được đưa lên vị trí trung tâm, đồng thời nhạc điệu thơ cũng mang âm hưởng trầm hùng của những khúc quân hành.

  Bài Trắc ẩn có cách lặp vòng tròn tạo sự không kết thúc của tứ thơ:

“Một chút linh hồn nhỏ

Đi về chân núi xanh

Màu tím chiều chầm chậm

Hoàng hôn nghe một mình

(...)

Một chút linh hồn nhỏ

Đi về chân núi xanh”

  Lặp lại như vậy gây cảm giác chia lìa, mất mát vĩnh viễn, số phận con người cứ rời xa, cứ chìm dần vào không gian hoang vắng, vào núi xanh, hoàng hôn, chìm trong tiếng chuông giáo đường...

  Có khi ông dùng cách điệp cả tứ thơ và hình ảnh. Bài Mắt người Sơn Tây có nhiều câu hỏi: “Em đã bao ngày em nhớ thương?”, “Bao nhiêu rồi xác trẻ trôi sông?”, “Em đã bao ngày lệ chứa chan?”, “Bao giờ trở lại đồng Bương Cấn?”, “Còn có bao giờ em nhớ ta?”... Mỗi câu hỏi tưởng chừng khác nhau nhưng cách lặp lại của thanh điệu, của kết cấu câu, từ ngữ lại xoáy vào một điểm: nỗi nhớ quê hương đau đáu không nguôi.

  Lặp lại cả khổ thơ cũng là cách riêng của Quang Dũng. Bài Trắc ẩn và Tôi viết chiều nay có chung ba khổ thơ, Mắt người Sơn Tây và Nhớ một bóng núi có chung một khổ thơ. Biện pháp điệp ở hai bài khác nhau trong thơ Quang Dũng thường có tác dụng hồi tưởng hay gợi cảm giác miên man, sâu lắng. Cách sử dụng “điệp” còn thể hiện ở những từ láy. Mỗi từ láy với sự lặp lại của âm tiết (phụ âm đầu, phần vần, hay lặp hoàn toàn) có khả năng gợi hình, gợi cảm đặc biệt. Lượng từ láy trong thơ Quang Dũng khá phong phú. Chỉ tính riêng mười bài đầu của Tuyển tập Quang Dũng đã có tới 33 từ láy: chơi vơi, khúc khuỷu, thăm thẳm, đong đưa, lanh lảnh, lã chã, heo hút, tịch mịch, râm ran, héo hon, quạnh quạnh, rụng rời, giăng giăng, dạt dào, xác xơ... Quang Dũng không dùng từ láy một cách hời hợt. Sự lựa chọn từ láy của ông là tinh tế và thuyết phục. Đã có biết bao người viết lấy hai chữ “chơi vơi” đầu bài Tây Tiến làm điểm tựa để hiểu cả bài thơ, nhưng cho đến giờ chưa ai lý giải hết cái mông lung, huyền ảo, bồng bềnh mà da diết, sâu thẳm của nỗi nhớ mà hai chữ “chơi vơi” ấy đã tạo ra.

  Từ láy “chon von” trong câu thơ sau cũng rất phù hợp:

“Lắc đầu tài xế thấm mồ hôi

Bên dốc chon von ngàn thước vực”

(Pha Đin)

  Diễn tả cảm giác không thăng bằng, còn có chữ “chênh vênh” nhưng Quang Dũng vẫn chọn “chon von” vì “chon von” còn thể hiện được độ cao và nó hợp với ba chữ “ngàn thước vực” ở phía sau. 3.2.2. Cách dùng động từ, từ cảm thán, từ gọi đáp, từ để hỏi Tác phẩm văn học trong bản chất là sự giao tiếp, đối thoại, là nơi giao hòa “hai tiếng nói” mà trong đó nhà văn đi tìm sự gặp gỡ, cảm thông ở người đọc. Tố Hữu nói: “Thơ là điệu tâm hồn đi tìm hồn đồng điệu”. Pôn Elua cũng cho rằng đặc trưng của thơ là “Từ chân trời một người đến chân trời của mọi người”.

  Quang Dũng là một tiếng thơ đầy rung cảm. Tâm hồn ông mở rộng để đón nhận mọi âm thanh của cuộc sống đồng thời cũng mong muốn trải tấm lòng của mình ra để nhận về sự chia sẻ của bạn bè, người đọc. Thế nên thơ ông nhiều từ cảm thán, từ gọi đáp, từ để hỏi. Lớp từ này có giá trị đặc biệt trong việc thể hiện cảm xúc và hướng sự giao tiếp vào độc giả. Những từ cảm thán trong thơ ông là tiếng kêu của một tấm lòng yêu cuộc sống và giàu tình cảm: “Ôi những xe bò ắp bánh chưng” (Nhớ một bóng núi), “Ôi chật làm sao / Góc phố phường” (Mây đầu ô), “Chao ôi! Bờ suối tối đen” (Tiếng chim rừng), “Ôi! Nhớ thương người im lặng quá!” (Tôi viết chiều nay), “Ôi ta nhớ một quê nhà” (Thu quê ai), “Ôi Sơn Tây, Sài Sơn thương yêu” (Nhớ một bóng núi)...

  Tâm hồn ông hẳn là rất nhạy cảm và mang nhiều nỗi niềm nên khi những xúc động dâng trào thành tiếng kêu tha thiết thì đó là những tình cảm rất chân thực. Vì thế, nó gợi được sự đồng cảm, sự xúc động chân thành ở người đọc. Lớp từ gọi đáp đầy ắp trong thơ Quang Dũng. Ông gọi tên thiên nhiên, gọi con người, gọi quê hương bằng cả tấm lòng xao xuyến: “Trường Thành xa lắm Hán vương ơi”, “Ái khanh! Ái khanh! Lời nghẹn ngùng” (Chiêu Quân), “Chị ơi! Cháu ngủ đâu?” (Lính râu ria), “Em ơi! Em ơi! Đêm dần vơi” (Cố Quận), “Những linh hồn bé nhỏ chúng ta ơi” (Tôi viết chiều nay), “Ơi! con đường xưa”, “Sông ơi! Dài sao / Rộng ơi! Biển cả” (Không đề), “Anh nhỉ! Muôn đời ơn tự do” (Một mùa thu tới), “Hỡi ai! Trên đường lên huyện Ba Vì” (Ba Vì đón Bác)...

  Nỗi khát khao giao cảm, gần gũi với cuộc đời trong tâm hồn ông đã bật lên thành những tiếng gọi. Có tiếng gọi mong được đáp lại, cũng có tiếng gọi rơi vào hư vô. Nhưng tất cả đều gợi nhiều lưu luyến, thương cảm:

“Sông ơi!

Trở về đây buồn đất cũ người xưa”

(Nhớ về mẹ)

  Từ gọi đáp còn gợi sự kính cẩn, trang trọng khi nói về Bác:

“Hỡi ai đi trên đường

Hãy xuống xe, ngả nón

Vào Đồi cây đón Bác”

(Ba Vì đón Bác)

  Các dạng câu hỏi và từ để hỏi cũng là một “kênh” giao tiếp của Quang Dũng. Trong 47 bài thơ, ông dùng tới 39 câu hỏi. Điều này làm cho thơ ông gợi lên nhiều băn khoăn, nhiều âu lo về cuộc sống, về chiến tranh. Thời đại đặt ra cho ông biết bao câu hỏi đầy đớn đau, ngang trái: “Bên này em có nhớ bên kia?” (Đôi bờ), “Em đã bao ngày lệ chứa chan?”, “Em đã bao ngày em nhớ thương?”, “Mẹ tôi em có gặp đâu không? / Những xác già nua ngập cánh đồng” (Mắt người Sơn Tây), “Chị ơi! Cháu ngủ đâu?” (Lính râu ria)...

  Đồng thời hỏi cũng là một cách để bộc lộ cảm xúc. Những câu hỏi tu từ làm cho thơ Quang Dũng thêm phần gợi cảm:

“Thương nhớ ơ hờ, thương nhớ ai?

Sông xa từng lớp lớp mưa dài”

(Đôi bờ)

“Lá múa rì rào trên bãi vắng

Mái nhà ai đó nắng xiêu xiêu?”

(Thu)

“Chiều đến từ đâu...

Mà lạnh đến từ đâu?”

(Thu quê ai)

  Tính chất giao tiếp ở các kiểu từ gọi đáp, từ cảm thán, từ để hỏi đã kéo thơ ông lại gần với người đọc hơn. Đọc thơ ông ta có cảm giác như đang trò chuyện, tâm tình với ông, đang cùng ông đi vào thế giới cảm xúc hay cùng ông đi tìm câu trả lời cho những ưu tư trong cuộc đời...

  Cách mạng và kháng chiến là thời đại của lý tưởng anh hùng thôi thúc con người hành động. Thơ kháng chiến vì thế dùng nhiều động từ, đặc biệt là lớp từ ngữ chỉ khí thế chiến đấu của người lính, chỉ hành động của cơ thể hay chỉ sự tàn phá của chiến tranh. Thơ Chính Hữu, Lê Anh Xuân, Phạm Tiến Duật luôn đặt con người vào tư thế “động”, tư thế sẵn sàng chiến đấu. Chẳng hạn trong khổ thơ bốn chữ sau, Phạm Tiến Duật dùng liên tiếp đến năm động từ gợi không khí sôi nổi, quên mình trong chiến đấu:

“Bom dập liên hồi

Lỗ tai máu chảy

Xông lên vá đường

Mặc cho áo cháy”

(Ngãng thân yêu - Phạm Tiến Duật)

  Tìm hiểu thơ Quang Dũng, chúng tôi nhận thấy thơ ông không nhiều động từ lắm. Những động từ trong thơ ông lại thường là động từ hướng nội hơn là động từ hành động. Ngoài “nhớ” được dùng 47 lần, “thương” 12 lần, “mơ” 4 lần, “mộng” 2 lần, thơ ông còn có những “xao xuyến”, “bâng khuâng”, “vấn vương”, “sầu”, “thoáng hiện”, “hờn tủi”, “trông về”, “trở lại”, “ngóng trông”, “đợi chờ”, “hoài vọng”, “buồn”, “u uẩn”, “thao thức”, “nghẹn ngào”, “rưng rưng”... Lớp từ này làm tăng thêm sự sâu lắng, đằm thắm trong tình cảm. Nó cũng phù hợp với phong cách thơ nhẹ nhàng mà tha thiết của Quang Dũng. Có khi thơ ông xuất hiện cùng một lúc nhiều động từ chỉ tình cảm:

“Long lanh bóng núi in sông biếc

Buồn nhớ thương ai lòng rưng rưng”

(Thu)

  Điều đó cho thấy thi nhân là con người có tâm hồn nhạy cảm, luôn tha thiết với cuộc đời.

3.2.3. Ngôn từ thơ Quang Dũng giàu chất ký

  Thể ký được sử dụng nhiều trong văn học Việt Nam 1945 - 1975. Với trách nhiệm của người nói lên tiếng nói thời đại, thơ cũng hấp thu vào mình những yếu tố của thể ký. Nhìn chung, thơ kháng chiến giàu chất ký bởi trong kháng chiến có bao sự việc, hoàn cảnh, con người cần miêu tả. Riêng với Quang Dũng, chất ký trong thơ còn là biểu hiện tự nhiên của con người ưa phiêu lưu tài tử, thích thưởng ngoạn.

  Bằng ngòi bút của mình, nhà thơ đã đưa cả cuộc kháng chiến trong buổi đầu còn ngổn ngang, bề bộn đến với người đọc. Người ta có thể tìm thấy ở đây cả “bát muối vừng, nồi cơm trộn sắn, nải chuối tiễn quân” lẫn “na pan, bom bướm, bom dây”, từ “chiếc tã đầu giường còn cháy dở”, “lạc chủ chó gầy mắt hoang dại” đến “mùi ét xăng”, “đoàn xe chuyển bánh”, “pháo nặng lù lù”... Nhà thơ diễn đạt tự nhiên như kể lại câu chuyện về đời lính với tâm trạng người trong cuộc, vừa phấn khởi, tự hào, vừa thấu hiểu những gian lao:

“Nhớ buổi trung đoàn ta ra đi

Dân đang gánh gồng cả cơ nghiệp

Mái nhà trăm năm thôi để lại

Lạc chủ chó gầy mắt hoang dại”

(Những làng đi qua)

  Lớp từ ngữ chiến trận trong thơ ông không thật nhiều nhưng lại vô cùng phong phú về nội dung: bao đạn ướt, thành lũy, chiến xa, chiến hào, trạm tiền tiêu, giày đinh giặc, dân quân, vọng gác, tự vệ, du kích, trung đoàn, vệ quốc quân, khẩu hiệu, chiến sự, hành quân, lửa ngang trời, phòng tuyến, ba lô, chạy giặc, chinh chiến, tiếng súng rền, vây hãm giặc, đứt pháo, đạn bom, quân thù, hố tăng xê, chiến dịch, bộ đội chính quy, súng máy, kháng chiến, hố bom... Lớp từ này có tác dụng ghi lại toàn vẹn, phong phú, nhiều chiều đời sống kháng chiến của dân tộc. Có lúc là cuộc chiến đang hồi căng thẳng, quyết liệt: “Rừng trên súng mũ vào quân dịch / Lá rừng thét gió đợt xung phong” (Rừng), là những gian khó của đời lính: “Anh bạn dãi dầu không bước nữa / Gục lên súng mũ bỏ quên đời” (Tây Tiến), hay đơn thuần là những phút giây thanh thản của người lính trong đời thường: “Tự vệ xách đèn chai lối xóm / Khuya về chân khỏa vội cầu ao” (Những làng đi qua).

  Việc dùng chất ký để ghi lại sự đa dạng của cuộc chiến đã làm ngôn từ thơ Quang Dũng có sự tăng cường tính hiện thực và yếu tố thời sự. Do đó, đọc thơ ông ta có cảm giác như đang xem những bức phác họa còn tươi rói chất sống, còn đẫm hơi thở chiến trường. Điều này không chỉ bắt nguồn từ hiện thực mà còn bắt nguồn từ bản thân cảm nhận thẩm mỹ của nhà thơ với cuộc sống.

  Đây là vấn đề có tính chất hai mặt. Hiện thực đời sống dù là thời bình hay thời chiến thì cũng đầy ắp các sự kiện, các chi tiết. Nhưng dung lượng ngôn từ thơ lại có hạn. Lựa chọn chi tiết nào, lược bỏ chi tiết nào, chọn điểm nhìn nào để miêu tả cuộc sống sao cho “đắt” nhất, ấn tượng nhất lại là công việc của các nhà thơ. Nếu không chú ý đến điều này, việc lạm dụng chất ký trong thơ sẽ làm thơ “chết đuối” trong các sự kiện. Với các nhà thơ tài năng, chất ký đó sẽ thấm đẫm chất thơ. Nhiều bài thơ của Quang Dũng nằm ở trường hợp thứ hai, trở nên rất ấn tượng với người đọc (như Mây đầu ô, Những làng đi qua, Đường trăng).

  Tuy nhiên, thơ Quang Dũng không phải không có bài, có câu chất ký bị lạm dụng, trở nên lấn át chất thơ (một số đoạn trong Rừng, Đường Mười hai, Đường chiều thứ bảy). Những lúc như vậy, thơ ông thường dài, lặp, có lúc thừa. Nhưng dù sao, với Những làng đi qua, Thu, Chabbi - Chabbi và những bài thơ giàu chi tiết khác, Quang Dũng đã góp phần đáng kể vào việc lưu dấu ấn của cả một thời kỳ kháng chiến của dân tộc vào lòng độc giả. Nhà thơ Bì Hưu Nhật xưa từng nói: “Bách luyện thành tự, thiên luyện thành cú” (luyện trăm lần mới được một từ, luyện ngàn lần mới được một câu thơ). Viết ra được một câu thơ hay không phải là việc dễ dàng gì. Bởi vì “Dùng chữ như đánh cờ tướng” (Nguyễn Tuân). Chúng tôi cho rằng với tư cách là một trong những nhà thơ mở đầu cho nền thơ kháng chiến, Quang Dũng đã khá thành công về mặt ngôn từ. Thơ ông không có cách dùng từ quá cầu kì, gọt giũa hay kiểu cách nhưng vẫn có sức hấp dẫn riêng của một lối thơ chân mộc, giàu tình cảm.

  Những kiểu động từ, từ cảm thán, từ gọi đáp, từ để hỏi làm cho thơ ông giàu suy tư, giàu cảm xúc nhưng chất ký trong thơ cùng với việc sử dụng dày đặc biện pháp trùng điệp lại tăng cường tính chất hiện thực cho thơ ông. Hai yếu tố này kết hợp với nhau tạo cho thơ Quang Dũng một dấu ấn rất riêng, khó lẫn với các nhà thơ cùng thời.

3.3. Giọng điệu thơ Quang Dũng

  “Thơ khởi phát từ lòng người ra” (Lê Quý Đôn). Mà tấm lòng, tâm hồn mỗi người bao giờ cũng có nét khác biệt. Cho nên khi bài thơ ra đời bao giờ nó cũng mang một “điệu tâm hồn” của riêng tác giả.

  Với các nhà thơ tài năng, giọng điệu là một trong những yếu tố góp phần quan trọng tạo nên phong cách nghệ thuật độc đáo của họ. Nguyễn Đăng Điệp đưa ra định nghĩa: “Giọng điệu được hiểu như là lập trường, thái độ, tình cảm, đạo đức của nhà văn đối với các hiện tượng được mô tả trong lời văn và khả năng huy động các biện pháp nghệ thuật làm nổi bật giọng điệu”.

  Đọc thơ Quang Dũng, “người ta mến mộ về cái chất Quang Dũng của chúng”. Trên cái nền chung của giọng điệu ngợi ca, tôn kính thơ kháng chiến, thơ Quang Dũng vẫn nổi lên một cá tính sáng tạo đích thực, một giọng điệu riêng không dễ lẫn với các nhà thơ cùng thời. Tìm hiểu thơ Quang Dũng, chúng tôi thấy nổi lên những giọng sau:

3.3.1. Giọng hào hùng, tráng chí

  Giọng điệu hào hùng trong thơ Quang Dũng bắt nguồn từ không khí thời đại: “Một điều rất cơ bản là hào khí của thời đại đã gây chấn động trong tâm hồn anh, và tiếng thơ riêng biệt của anh có phần âm vang từ hào khí ấy”. Ngay từ khi Tây Tiến ra đời, chất tráng ca, chất hào hùng, lí tưởng quên mình vì nghĩa của bài thơ đã trở thành men say của bao thế hệ ra trận. Những ai từng một lần cầm súng, hòa mình vào đoàn người “cả thế kỷ cùng ra trận” làm sao không nhớ, không yêu những câu thơ thế này:

“Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc

Quân xanh màu lá dữ oai hùm

Mắt trừng gửi mộng qua biên giới

Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm”

(Tây Tiến)

  Trong Thương nhớ mười hai, đã có lúc nhà vãn Vũ Bằng phải thốt lên: “Tháng mười, nhớ đến gió Đọi Điệp, mặc áo va rơi, đi như muốn bay lên trời mà miệng vẫn không ngớt ngâm bài Tây Tiến”. Đến Những làng đi qua, Quang Dũng vẫn giữ được giọng thơ hào hùng như thế. Nhịp điệu bài thơ là nhịp quân hành, đồng thời cũng là nhịp lòng của nhà thơ đang bừng bừng khí thế. Điệp ngữ “Những làng trung đoàn ta đi qua” được lặp lại nhiều lần thể hiện niềm tự hào phơi phới của tác giả. Bằng điệp khúc đó, nhà thơ đã phác lên khí thế của cả dân tộc ra trận:

“Thôi nhé Miền xuôi! Thôi tạm biệt

Thôi chào Hà Nội lửa ngang trời

Ta đi Ngõ gạch - tường đang đục

Gạn từng giọt nước, đánh, cầm hơi”

  Đó là cuộc lên đường của những chàng trai trẻ, phần lớn là người Thủ đô, quyết dứt bỏ mọi hạnh phúc riêng tư nhỏ hẹp và bối cảnh phồn hoa đô thị, ra đi vì nghĩa lớn. Không khí ngổn ngang của cuộc chiến (lửa ngang trời, ngõ gạch tường đang đục) càng nung nấu ở họ ý chí chiến đấu và cảm hứng anh hùng. Những thử thách gian lao càng thôi thúc người lính ra trận. Tất cả những điều đó tạo nên dấu ấn khó quên về thời kỳ đầu kháng chiến. Quả đúng như nhà nghiên cứu Lưu Khánh Thơ đã nói, thơ Quang Dũng giai đoạn này mang “khẩu khí anh hùng” trong cách sử dụng ngôn ngữ, xây dựng hình tượng nhân vật. Để làm được điều đó, nhà thơ đã sáng tạo ra những bài thơ mang âm hưởng thể loại hành.

  Nhiều bài thơ, Quang Dũng dùng câu thơ bảy chữ chắc, khỏe và vần trắc mạnh mẽ lột tả được cái gian nan của cuộc chiến hay khí thế anh hùng. Đặc biệt ông đã sử dụng những âm thanh “khổ độc” và vần trắc ở cuối câu để nói lên sự gian lao thời kỳ đầu kháng chiến:

“Thôi nhé miền xuôi! Ta tạm biệt

Cống Chéo - Hồng Xuân - thề một chết

Hàng Gai tay báng trục “ba càng”

Đất cũ Thăng Long người lẫm liệt”

(Những làng đi qua)

  Hiệu quả của vần trắc thật ấn tượng. Những câu thơ mạnh mà gọn như nhát dao chém đá, như một lời thề quyết liệt. Khí thế anh hùng đã đưa nhà thơ đến với những vùng đất thiên nhiên hiểm trở, khắc nghiệt hay những chiến trường ác liệt nhất. Đó là những Pha Đin hay là Đường Mười hai:

“Đường Mười hai anh dũng

Đường dài hun hút đá răm

Mình mang đầy vết đạn bom

Nhưng quân thù khiếp sợ”

  Giọng thơ ông hùng tráng mà trang nghiêm khi nhắc đến sự hy sinh:

“Áo bào thay chiếu anh về đất

Sông Mã gầm lên khúc độc hành”

(Tây Tiến)

  Cũng có lúc đó là giọng trang trọng và đầy trìu mến khi viết về cuộc giao quân:

“Hãy nghỉ tay chèo và gấp lưới

Bữa riêu thơm khói bếp nhà chài

Ăn vội!

Trống tập trung

Vang vọng bến Lương Tuyền...”

(Bất Bạt đêm giao quân)

  Âm điệu hào hùng, cảm hứng ngợi ca không phải là đặc trưng chỉ có ở thơ Quang Dũng, Khí thế hừng hực của cuộc kháng chiến kết hợp với lý tưởng của tình yêu tổ quốc đã tạo nên chất tráng ca của thơ thời kỳ này. Nhưng cũng chính vì thế mà đôi chỗ thơ sa vào khiên cưỡng, lên gân trong cảm xúc. Chẳng hạn ở bài thơ rất nổi tiếng Bên kia sông Đuống của Hoàng Cầm ta vẫn thấy những câu chưa chân thật về cảm xúc như:

“Tiếng em cắt cỏ trại tù

Căm căm gió rét mịt mù mưa bay

Thân ta hoen ố vì mày

Thù ta cùng với đất này dài lâu”

  Thơ Quang Dũng hiếm khi rơi vào trạng thái đó. Giọng thơ ông hào hùng mà vẫn chân thành trong cảm xúc, có lúc bay bổng nhưng vẫn đứng vững trên cái nền hiện thực. “Dường như anh chưa bao giờ giấu mình và càng không bao giờ dối mình trong thơ”. Đó chính là cái chất Quang Dũng cả trong thơ và trong đời: “nồng” mà vẫn rất “đượm”, hào hùng nhưng không cao giọng, giả giọng.

3.3.2. Giọng bâng khuâng, mơ hồ, phiêu diêu

  “Quang Dũng ưa phiêu diêu, trong thơ cũng như trong cuộc sống”. “Bản chất của ông là mây, ở góc độ phiêu bồng” (Vân Long). Đó quả là những lời nhận xét xác đáng của những người bạn thân đã gắn bó với nhà thơ hơn nửa cuộc đời. Cả trong thơ, nhạc, họa ông đều để lại một “dư vị” thật bâng khuâng và gợi cảm. Những bức tranh ông vẽ, một gốc bàng mùa đông, một đỉnh núi Ba Vì lãng đãng mây mờ, một dòng sông Mã... Tất cả đều được miêu tả viễn cảnh, thấm đượm một cái nhìn bàng bạc. Bài hát Ba Vì mờ cao ông sáng tác bồng bềnh, mờ ảo, từng nốt nhạc cũng là từng lời thơ lắng sâu vào hồn người: “Ba Vì mờ cao / Làn sương chiều xa buông / Gió về hương núi thơm / Dâng hồn về đâu?...”

  Trong thơ ca, Quang Dũng có “giọng thơ thiết tha lạ thường”, vừa mềm mại, vừa da diết, khi “lảng bảng xứ Đoài mây trắng” (Hoài Việt), lúc lại “như một bản tình ca hòa tấu” (Lê Đạt).

  Tâm hồn giàu mơ mộng kết hợp với lối sống lãng tử đã tạo cho ông một giọng thơ phiêu diêu khó lẫn. Ngay từ trước Cách mạng, giọng thơ ấy đã xuất hiện một cách khá rõ nét:

“Em ơi! Em ơi! Đêm dần vơi

Trông về phương ấy ngóng trông người

Trăng có soi qua đầu tóc bạc

Nẻo về cố quận nhớ thương ơi”

(Cố Quận)

  Không gian, thời gian đầy khơi gợi, nhân vật trữ tình cô đơn, thương nhớ. Tất cả tạo nên một cảm giác miên man khó tả.

  Đến với hai cuộc kháng chiến hào hùng và gian khổ, Quang Dũng vẫn để lại một chất giọng bàng bạc. Ở Hồ Nam là một chút bâng khuâng trước chiến dịch:

“Vàng cũ thời gian trang nhật ký

Bâng khuâng y tá mắt trông người

Chưa vào chiến dịch quân y vắng

Quê nhà Hà Nội dạ như khơi”

Ở Thu là một bức tranh quê thật mềm mại:

“Nắng nửa sông xa mờ khí núi

Cánh hồng nhạt nhạt mây phiêu lưu”

  Trong Tây Tiến, chen lẫn với khúc quân hành trầm hùng là âm điệu của “một bản tình ca” mượt mà, tha thiết. Có đoạn thơ trở thành ám ảnh với những người yêu Tây Tiến:

“Người đi Châu Mộc chiều sương ấy

Có thấy hồn lau nẻo bến bờ

Có nhớ dáng người trên độc mộc

Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa…”

  Giọng điệu thơ mơ hồ, lãng đãng. Bóng dáng người con gái thoáng hiện về trong nỗi nhớ, hòa lẫn vào sương khói, mây mờ, hồn lau, vào dòng nước lũ, bồng bềnh, hư ảo. Giọng điệu bâng khuâng, mơ hồ, phiêu diêu khiến cho thơ Quang Dũng nhiều lúc là những lời thủ thỉ, tâm tình, đầy thương mến. Giọng thơ ông dịu dàng, chân tình, nhỏ nhẹ khi nói với một anh lính viễn chinh đã bỏ mình trên đất Việt:

“Chabbi, Chabbi

Còn bao giờ qua biển

Để về với đất trời bên ấy

Hai mươi tuổi trẻ nằm đây

Lòng đất Việt Nam hiền hậu”

(Chabbi - Chabbi)

  Có lúc lại cất lên thật tha thiết mà cũng rất chân thành khi viết về nỗi nhớ quê:

“Những tàu cau

Đượm làm chi ánh nắng

Ôi ta nhớ một quê nhà”

(Thu quê ai)

  Góp phần tạo nên dòng chảy mơ hồ, phiêu diêu trong thơ Quang Dũng chính là hệ thống đại từ phiếm chỉ và các hình ảnh không xác thực rất dày đặc trong thơ ông: “Ngồi đây mà tưởng nhớ phương nào”, “Nhà ai chày gạo giã đêm sương”, “Trông về phương ấy ngóng trông người”, “Thương nhớ ớ hờ thương nhớ ai”, “Bên này em có nhớ bên kia”, “Chiều ấy em về thương nhớ ai”, “Mái nhà ai đó nắng xiêu xiêu”... chính điều đó làm cho thơ Quang Dũng luôn có cảm giác lãng du, phiêu bồng của những chuyến đi:

“Có những mảnh giường lạ

Nhìn ra khoảng sân nào

Nửa đêm chợt thức giấc

Thấy ta nằm ở đâu?”

(Đêm Bạch Hạc)

  Chất giọng mơ hồ, phiêu diêu, thoáng chút bâng khuâng, bàng bạc trong thơ Quang Dũng là một thanh âm lạ trong cái nền chung của giọng điệu ngợi ca, tôn kính, hào hùng thơ kháng chiến. Với chất thơ ấy, Quang Dũng đã tạo nên được một “giọng điệu riêng”, “một cá tính sáng tạo đích thực” như cách nói của nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Điệp.

3.3.3. Giọng buồn thương

  Có một điều tưởng chừng như nghịch lí là nếu trong cuộc đời, Quang Dũng được biết tới như một người giỏi tiếu lâm, có khiếu hài hước thì trong thơ ca ông lại chẳng mấy khi vui. Thơ ông chứa nặng những nỗi buồn. Tâm hồn ông “như cái giếng thơi. Trên mặt giếng mây gió bốn mùa và mặt trời, mặt trăng vẫn lượn qua, nhưng đáy giếng tĩnh lặng, hàm chứa nỗi niềm gì, ai mà thấy hết”. Giọng điệu buồn trong thơ Quang Dũng trước hết là biểu hiện cụ thể của một tâm hồn nhạy cảm, giàu suy tư. Nhưng trong buổi đầu nó cũng gắn nhiều với hoàn cảnh thời đại. Người lính lên đường đi chiến đấu với trái tim rực lửa nhưng cũng biết mình phải đối mặt với gian nguy lớn: “đánh trận tử vong ít, sốt rét rừng gây tử vong nhiều”, thiếu lương thực, vũ khí, thiếu thuốc men... Những điều đó đã phả vào thơ ca kháng chiến một “dòng phụ lưu” mang âm điệu buồn thương bên cạnh “dòng chủ lưu” những bài thơ hào hùng. Màu tím hoa sim của Hữu Loan, Chiều mưa đường số năm của Thâm Tâm và Không nói của Nguyễn Đình Thi là những bài thơ chảy theo dòng phụ lưu đó.

  Riêng với Quang Dũng, giọng buồn thương còn là một phương diện tạo nên phong cách thơ Quang Dũng và để lại giá trị cho thơ Quang Dũng. Nhà nghiên cứu Phong Lê khẳng định: “Phải có buồn mới đúng là hồn thơ Quang Dũng. Chút buồn sao thoát được trong lận đận chuyện đời, trong nỗi sợ ngày qua, nhưng buồn không phải để mất lòng tin vào cuộc đời. Đối với ông đó là toàn bộ sự sống bình dị mà ấm áp của người thân và bạn bè, của không ít những người biết ông và yêu mến ông, cả trong đời và trong thơ”.

  Thơ Quang Dũng là thế giới của nỗi buồn. Chữ “buồn” đi về nhiều lần trong các sáng tác của ông: buồn thương, buồn êm ấm, buồn đất cũ người xưa, buồn viễn xứ khôn khuây, nỗi buồn nghĩa địa, buồn lắm Hồ Nam ơi... Cùng với đó là hệ thống những từ ngữ, hình ảnh cực tả nỗi buồn: xơ xác, rũ héo, đìu hiu, tịch mịch, hiu hắt... Điều đó làm cho âm điệu thơ Quang Dũng nhiều khi trở nên da diết, mênh mang và sâu lắng.

  Ngay ở bài thơ đầu tiên, đánh dấu thành công vượt bậc của Quang Dũng, Tây Tiến, âm điệu buồn đã trở thành chủ âm của giọng thơ Quang Dũng. Trần Lê Văn nhận thấy ở đó “phảng phất những nét buồn, những nét đau nhưng là cái buồn đau bi tráng chứ không phải là cái buồn đau bi lụy”. Đặng Anh Đào cũng cho rằng Tây Tiến “gợi một dư vị buồn rất sâu”. Những nhận định trên quả là xác đáng. Không buồn sao được khi người lính lần đầu ra trận đã phải đối diện với thiếu thốn, hy sinh, với thiên nhiên hoang dại, với mưa nguồn, thác lũ, dốc chênh vênh, cọp trêu người. Nhà thơ Quang Dũng hồi tưởng lại: “Chúng tôi đóng quân ở nhà dân, cứ mỗi lần nghe tiếng cồng nổi lên, lại tập trung đến nhà trưởng thôn để tiễn một con người vĩnh biệt núi rừng. Tiếng cồng ở Tây Tiến thật buồn. Buồn đến nẫu ruột. Kể chuyện lại, bây giờ tôi vẫn nghe văng vẳng tiếng cồng”.

  Sau Tây Tiến, giọng buồn thương đã tạo nến một loạt những thành công của Quang Dũng như Mắt người Sơn Tây, Đôi bờ, Lính râu ria... Quang Dũng nói nhiều đến những mặt trái của chiến tranh, những mất mát đau thương, những cảnh chia ly, những cuộc gặp gỡ vô định giữa dòng đời... nơi đâu cũng không tránh khỏi những chuyện buồn. Bài thơ Quán nước miêu tả một lần dừng chân của người lính trên đường hành quân xa. Chỉ giản dị thế thôi mà thơ gợi lên nhiều xúc cảm thấm thía. Người lính rời bỏ quê hương lên đường chiến đấu. Người em gái trong cảnh loạn ly cũng phải cất bước ra đi. Họ gặp nhau trên đường gió bụi, giữa bộn bề của cuộc chiến, giữa những ngang trái cuộc đời. Cuộc gặp gỡ giữa hai kẻ tha hương đã dâng lên mối đồng cảm sâu sắc:

“Và chợt nhớ chúng ta xa nhà cửa

Em tản cư tôi làm lính tiền phương

Quê Hà Nội cùng xa từ một thuở

Lòng rưng rưng thương nhau quá dọc đường”

Lính râu ria là câu chuyện cảm động về một người lính vùng tản cư xa gia đình, nhớ

vợ con. Vì thế khi gặp được cháu bé con chị chủ quán thì bao nhiêu yêu thương trào dâng

trong lòng anh:

“Bàn tay như rễ cây

Bộ râu như bàn chải

Anh ôm con người ta

Anh ôm ghì nó mãi...

... Vợ anh giờ này đâu?

Anh mỉm cười rười rượi”

  Cũng là nụ cười, nhưng người lính lái xe trong thơ Phạm Tiến Duật cười “ha ha”, cậu bé “Lượm” trong thơ Tố Hữu cười “híp mí”, còn người lính ở đây lại “mỉm cười rười rượi” - cái cười gượng gạo chất chứa bao u uẩn, nhớ thương.

  Mắt người Sơn Tây là đôi mắt quê hương đã chứa bao đau thương của một cuộc chiến tàn khốc:

“Mẹ tôi em có gặp đâu không

Bao xác già nua ngập cánh đồng

Tôi nhớ một thằng con bé nhỏ

Bao nhiêu rồi xác trẻ trôi sông?”

  Từ người mẹ, người con của mình mà cảm thông cho bao người mẹ, người con trong đời, thơ Quang Dũng đã hiện lên hết những bi thương của chiến tranh. Từ đó, nhà thơ đặt ra những câu hỏi nhức nhối lòng người: “Em đã bao ngày em nhớ thương?”, “Em đã bao ngày lệ chứa chan?”, “Bao nhiêu rồi xác trẻ trôi sông?”. Những câu hỏi day dứt cứ lặp đi lặp lại như xoáy vào lòng người cái điệp khúc bất tận của những nỗi đau không có lời giải đáp.

  Thơ Quang Dũng trong kháng chiến chống Pháp đã buồn, giai đoạn sau lại càng da diết, mênh mang hơn. Nhiều người hiểu đó là một bước phát triển tự nhiên. Kì thực, hai giai đoạn này vẫn có nét khác nhau. Nếu trong kháng chiến chống Pháp đó là cái buồn vừa lãng mạn, mơ mộng vừa bi tráng thì sau kháng chiến chống Pháp, nỗi buồn đó giàu suy tư hơn, khắc khoải và chân thật hơn. Bởi vì nó gắn với những trải nghiệm về cuộc sống, những trắc trở và cả đôi chút bất hạnh trong số phận riêng của nhà thơ. Viết về nỗi buồn, niềm đau, thơ Quang Dũng “không gân cốt mà thấm thía bởi đó là sự nhắn gửi thiết tha của một tấm lòng nhân hậu, trọng nghĩa tình”. Ta hãy nghe những lời tâm tình của Quang Dũng trong Đường chiều thứ bảy:

“Tôi gặp em

Nhưng người bạn xưa

Đã không còn gặp nữa

Thân nằm trên một đỉnh Trường Sơn...

Tôi lại gặp

Những người vợ trẻ

Đàn ông đã ngã trên chiến trường

Vất vả nuôi con những ngày kháng chiến

Xót xa thương khóc bao ngày”

  Tâm hồn ông nắm bắt rất “nhạy” những hình ảnh buồn thương của thiên nhiên, cảnh vật rồi phả vào đó một cái nhìn bàng bạc, man mác, vấn vương. Thơ Quang Dũng có những hình ảnh thật thê lương:

“Đồi sắn ướt sũng lá

Gà ướt cánh nép hiên

Chim xào xạc trốn biệt

Mưa giăng màn triền miên”

(Chiều núi mưa rào)

“Như cảnh đã vào thu sớm

Da rợn từng cơn, núi đổ chiều

Lá mía, tàu cau rũ héo

Vàng, ôi vàng hắt hiu”

(Thu quê ai)

  Hai bài thơ được sáng tác trong hai thời điểm khác nhau nhưng cùng chung một nỗi buồn mênh mang và sâu lắng. Lời thơ tưởng như tiếng kêu than của một tâm hồn đang gánh chịu nỗi đau trong đời. Cho nên bức tranh thiên nhiên cũng nhuốm màu ảm đạm.

 Giọng điệu buồn thương sâu lắng đã góp phần tạo nên chân dung Quang Dũng trong nền thơ kháng chiến cũng như làm tăng thêm vẻ đẹp, sức truyền cảm cho thơ ông. Đọc thơ ông không phải để giải sầu, mua vui một cách hời hợt mà là để lắng mình, cảm nhận và suy tư, là đến với một tâm hồn nhạy cảm, có nhiều trăn trở với cuộc đời. Ông không muốn và có lẽ cũng không thể hô khẩu hiệu một cách giản đơn. Đó là thứ thơ của một bản lĩnh, dám trải tâm hồn mình, cá tính của mình đến với người đọc. Một tâm hồn như thế thật đáng trọng biết bao!

KẾT LUẬN

  Để đến được với người đọc ngày hôm nay, thơ Quang Dũng đã trải hơn năm mươi năm với bao thăng trầm, gian khó. Nhưng chính điều này tự nó đã nói lên tất cả giá trị thơ ông. Thơ Quang Dũng chính là “viên kim cương bị vùi lấp trong bụi thời gian. Chỉ cần một cử chỉ nhỏ thì viên kim cương lại sáng lấp lánh lên ngay”. Điều đó có được là do thơ ông là cả một thế giới nghệ thuật phong phú, đa diện, có chiều sâu và có những sáng tạo mới mẻ. “Ông thuộc số không ít những nhà thơ nói lên được điều gì rất riêng, rất thật cho con người Việt Nam thế kỉ XX”.

  Với Tây Tiến, đứa con đầu lòng hào hoa và tráng kiện, Quang Dũng xứng đáng là một trong những gương mặt tiêu biểu của nền thơ kháng chiến Việt Nam thế hệ đầu tiên. Sức hấp dẫn của thơ ông trước hết là ở một cái tôi cá nhân đầy cá tính. Cái tôi đó có sự kết hợp tự nhiên, nhuần nhị giữa lí tưởng Cách mạng, hiện thực thời đại với tiếng nói tâm hồn phong phú, đa cảm, vừa mang cốt cách của người trượng phu thời xưa, lại vừa giàu mơ mộng, thích tưởng nhớ. Cái tôi ấy vừa bình dị, chân chất, dân dã vừa tài hoa, tinh tế. Đó là thứ thơ có sự kết hợp hài hòa với chất nhạc, chất họa và với cả hương thơm. Cái tôi Quang Dũng gây hứng thú cho người đọc còn bởi chất phóng túng, yêu tự do và tuổi trẻ mà không phải ai cũng có được trong cuộc đời.

  Tình yêu quê hương đất nước luôn thấm đầy trong thơ Quang Dũng. Ông viết về đất nước trong chiến tranh với khí thế lên đường ngùn ngụt, với men say của một thời tuổi trẻ. Đó là đất nước của buổi đầu chiến trận với không khí ngổn ngang, với những đoàn quân dồn đập ra trận. Đó cũng là một đất nước với thiên nhiên hùng vĩ và diễm lệ. Hiếm có nhà thơ nào viết về núi, sông, rừng, biển, dốc, vực, thác nhiều như Quang Dũng. Đến với thiên nhiên đất nước, Quang Dũng đã lưu lại dấu ấn tâm hồn mình ở đó.

  Quang Dũng rất có tài năng trong việc cảm nhận và miêu tả những bức tranh quê. Hình ảnh quê hương trong thơ ông vừa dân giã vừa rất mực tài hoa. Những cảnh quê thường được ông nắm bắt rất nhạy và đưa vào thơ tự nhiên như không có dấu vết gọt giũa. Ông viết về quê hương bằng cảm xúc hồn hậu mà tha thiết, dung dị mà cháy bỏng yêu thương. Trong trái tim ông có một góc riêng dành cho “xứ Đoài nhiều mây trắng” quê ông. Quê hương trong thơ ông là cả một niềm thương nhớ với hai hình ảnh thân thương: đỉnh núi Ba Vì mây trắng và dòng sông Đáy chảy chậm. Quang Dũng đã làm cho những dải đất đá ong khô cằn cỗi xứ Sơn Tây trở nên gợi cảm, làm cho đỉnh núi Ba Vì, dòng sông Đáy trở nên thanh bình và hiền hậu. Là nhà thơ trưởng thành từ những năm gian khó chiến tranh, thơ Quang Dũng viết nhiều về hình tượng người lính. Trong thơ ông đã dựng lên được “tượng đài bất tử về người lính vô danh” - những con người mang trong mình dòng máu hào hùng với khát vọng “quyết tử cho tổ quốc quyết sinh” đồng thời lại mang cốt cách người nghệ sĩ với tâm hồn lãng mạn và mơ mộng khác thường.

  Về mặt thể loại, Quang Dũng dùng nhiều thể thơ khác nhau nhưng ông chỉ thực sự thành công ở hai thể tự do và bảy tiếng. Thơ bảy tiếng Quang Dũng vừa mang hơi hướng của thể hành cổ điển vừa có dáng dấp của thể trường ca. Tâm hồn ông phóng túng, tự do thoải mái nên thể thơ ông cũng có tính chất tự do hóa trên tất cả các phương diện như khổ thơ, câu thơ, dòng thơ. Ngoài ra ông còn dùng thủ pháp ngắt dòng và thủ pháp tạo điểm dừng cũng như các sáng tạo về thanh điệu vần và nhịp để tăng sức hấp dẫn và tính sáng tạo cho thơ mình.

  Ngôn từ thơ Quang Dũng tự nhiên, gần gũi với đời thường nhưng cũng rất tài hoa. Từ ngữ thơ ông ít có sự gọt đẽo cầu kì mà có vẻ đẹp tự nhiên, chân mộc, phập phồng hơi thở cuộc sống. Lớp từ ngữ chiến trận trong thơ ông không thật nhiều nhưng lại vô cùng phong phú. Quang Dũng đưa vào thơ mình cuộc chiến còn nguyên vẹn, ngổn ngang với biết bao sự kiện. Vì thế, thơ ông giàu chất ký nhưng vẫn sáng chất thơ, vẫn mang tính thẩm mỹ cao. Qua hệ thống ngôn từ ấy, ông đã đến với ngươi đọc bằng một chất giọng riêng của kẻ lãng tử vừa bâng khuâng, mơ hồ, phiêu diêu, lại vừa bình dị nhẹ nhàng. Đó là điệu tâm hồn của cả một lớp thanh niên trí thức thành thị trong buổi đầu ra trận, vừa say men lý tưởng nhưng cũng nhuốm chút buồn thương.

  Với những gì đã để lại, dù chưa thật nhiều, Quang Dũng xứng đáng có một vị trí chắc chắn trong thơ kháng chiến. Thơ ông là bè ngang, bè trầm trong tiếng hát của dàn đồng ca, là cơn gió lạ đủ làm thoảng nhớ mùi hương. Thời gian rồi sẽ trôi xa và không phải tác phẩm văn học nào cũng “nằm ngoài quy luật của sự băng hoại” nhưng chúng tôi tin rằng những bài thơ Quang Dũng để lại thật đáng quý và chúng sẽ sống rất lâu trong tâm trí người đọc như cách nói của người bạn thơ Trần Lê Văn: “Xưa nay, người nghệ sĩ tài năng dù có sống đến trăm tuổi vẫn là quá ít đối với người đời, vẫn là con chim sơn tiêu bay qua rừng cây, rừng người rồi bay đi mất. Chim quý hiếm có gửi lại một cánh lông rực đẹp cũng là đáng quý. Ơi Quang Dũng, ơi con chim sơn tiêu của làng Phùng, của xứ Đoài: Cũng cứ nên trở về. Bởi còn nhiều đùm bọc. Đừng vội bay đi”.

Xem thêm bài viết tương tự tại https://khotangkienthuc.edu.vn/bai-viet/tuyen-tap-mot-so-dan-chung-tieu-bieu-cho-doan-van-nghi-luan-a-hoi-200-chu-0dafa7ivb6